Szanowny Panie!
Z upoważnienia Rzecznika Praw Obywatelskich, w odpowiedzi na Pana pismo
z 9 marca 2011 r. (data wpływu do Biura RPO: 21 marca 2011 r.), na podstawie art. 11 pkt
2 ustawy z 15 lipca 1987 r. o RPO (Dz. U. z 2001 r.. Nr 14, poz. 147 ze zm.) uprzejmie
informuję, że - pomimo Pana zastrzeżeń - to właśnie ustawa z 17 czerwca 2004 r. o skardze
na naruszenie prawa strony do rozpoznania sprawy w postępowaniu przygotowawczym
prowadzonym lub nadzorowanym przez prokuratora i postępowaniu sądowym bez
nieuzasadnionej zwłoki (Dz. U. z 2004 r.. Nr 179, poz. 1843 ze zm.) jest właściwym aktem
prawnym w Pana sytuacji. Jeżeli uważa Pan, że Pana sprawa jest rozpatrywana przewlekle,
zaś postępowanie nie zakończyło się, może Pan wnosić stosowną skargę. Skarga powinna
zawierać żądanie stwierdzenia przewlekłości postępowania w sprawie oraz przytoczenie
okoliczności uzasadniających żądanie. Skarga może zawierać żądanie wydania sądowi
rozpoznającemu sprawę zalecenia podjęcia w wyznaczonym terminie odpowiednich
czynności oraz zasądzenia odpowiedniej sumy pieniężnej. Strona, która nic wniosła skargi
na przewlekłość postępowania, może dochodzić - na podstawie art. 417 Kodeksu cywilnego
(Dz. U. z 1964 r.. Nr 16, poz. 93 ze zm.) - naprawienia szkody wynikłej z przewlekłości, po
prawomocnym zakończeniu postępowania co do istoty sprawy (art. 16 ustawy o skardze).
W przypadku Pana niezadowolenia z postanowień sądu, służy Panu prawo złożenia
apelacji - na postanowienie orzekające co do istoty sprawy - oraz zażalenia - na inne
postanowienia w toku postępowania (art. 518 Kodeksu postępowania cywilnego, Dz. U.
z 1964 r., Nr 43, poz. 296 ze zm.). Może Pan także zwrócić się do prezesa sądu, przed
którym toczy się postępowanie, z prośbą o osobisty nadzór administracyjny nad tokiem tego

 postępowania. Wprawdzie prezes nie może wpływać na niezawisłość orzeczniczą sędziów,
ale może dopilnować formalnej prawidłowości i sprawności postępowania.
Może Pan rozważyć zwrócenie się do Rzecznika Dyscyplinarnego przy Krajowej
Radzie Sądownictwa bądź do samej Krajowej Sady Sądownictwa lub Ministra
Sprawiedliwości o skierowanie sprawy do Rzecznika Dyscyplinarnego, celem podjęcia
działań wobec sędziów, którzy - zdaniem Pana - dopuścili się przewinień (na mocy art. 114
§ 1 ustawy z 27 lipca 2001 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych, Dz. U. z 2001 r.. Nr 98,
poz. 1070 ze zm. rzecznik dyscyplinarny podejmuje czynności dyscyplinarne na żądanie
Ministra Sprawiedliwości, prezesa sądu apelacyjnego lub okręgowego oraz kolegium sądu
apelacyjnego lub okręgowego, Krajowej Rady Sądownictwa, a także z własnej inicjatywy,
po wstępnym wyjaśnieniu okoliczności koniecznych do ustalenia znamion przewinienia,
a także złożeniu wyjaśnień przez sędziego, chyba że złożenie tych wyjaśnień nie jest
możliwe).
Uprzejmie informuję, że w postępowaniu zabezpieczającym (a w takim sąd wydał
postanowienie o ustaleniu miejsca pobytu dziecka) istotą jest szybkość działania, gdyż
wydane w tym trybie orzeczenia są jedynie tymczasowe i mogą być następnie zmienione
w czasie postępowania lub w wyniku merytorycznego rozpoznania sprawy. Stąd sąd był
w prawie, wydając postanowienie o ustaleniu miejsca pobytu dziecka przy matce przed
dogłębnym rozpoznaniem sprawy, uznając, że uprawdopodobnione zostało, iż dobro
dziecka przemawia za takim rozwiązaniem. Takie orzeczenie i ocena sądu pozostaje
w ramach swobodnej oceny dowodów, dokonywanej przez niezawisłe i niezależne sądy.
Jednocześnie uprzejmie informuję, że Rzecznik w wystąpieniu generalnym
z 14 listopada 2008 r. (kopia w załączeniu) zwracał uwagę Ministra Sprawiedliwości na
konieczność rozważenia takich zmian legislacyjnych, które zapewnią rozpoznanie wniosku
o zabezpieczenie w sprawie dotyczącej opieki rodzicielskiej na jawnym posiedzeniu
sądowym. Minister Sprawiedliwości w odpowiedzi z 15 grudnia 2008 r. poinformował, że
stanowisko Rzecznika zostanie wzięte pod uwagę w pracach legislacyjnych dotyczących
postępowania egzekucyjnego. Sprawa ta nie została zakończona w Biurze Rzecznika -
pismem z 23 lutego 2011 r. Rzecznik zwrócił się do Ministra Sprawiedliwości z prośbą
o ponowne rozważenie m.in. tej kwestii i ewentualne podjęcie działań zmierzających do
zmiany przepisów. Wskazuję, że Rzecznik nie dysponuje prawem inicjatywy
ustawodawczej, może zatem jedynie występować do właściwych organów z wnioskami
o podjęcie inicjatywy ustawodawczej bądź o wydanie lub zmianę innych aktów prawnych
w sprawach dotyczących wolności i praw człowieka i obywatela (art. 16 ust. 2 pkt 1 ustawy
o RPO).

z poważaniem  Michał Kubalski
starszy specjalista

zał :

Warszawa 14/11/2008

Pan
dr hab. Zbigniew Ćwiąkalski
Minister Sprawiedliwości
WARSZAWA

Szanowny Panie Ministrze
Do Rzecznika Praw Obywatelskich zwracają się rodzice, których władza rodzicielska
została przez sąd ograniczona bez przeprowadzenia jakiegokolwiek postępowania dowodo-
wego, a zwłaszcza bez wysłuchania uczestników postępowania. Chodzi tutaj o sytuacje, w
których sąd rodzinny wydaje rozstrzygniecie o formie sprawowania opieki rodzicielskiej na
czas trwania postępowania sądowego.
W świetle regulacji kodeksu postępowania cywilnego, uregulowanie opieki nad
dzieckiem na czas trwania postępowania sądowego dokonywane jest na podstawie przepi-
sów o postępowaniu zabezpieczającym. Jest to oczywiste zwłaszcza po nowelizacji kodeksu
dokonanej ustawą z dnia 2 lipca 2004 r. (Dz. U. nr 172, poz. 1804), którą uchylono art. 443
kpe, regulujący dotychczas kwestie rodzinno - prawne w trakcie postępowania o rozwód czy
separację. Obecnie tymczasowe orzeczenie o formie sprawowania opieki nad dzieckiem -
we wszelkich rodzajach postępowań - zapada na podstawie art. 755 i dalszych kpe, w trybie
przewidzianym dla zabezpieczenia roszczeń niepieniężnych.
Ustawodawca zdecydował się więc na jednolite unormowanie tymczasowego roz-
strzygnięcia o losach przedstawionego roszczenia czy złożonego wniosku - niezależnie od
faktu, że funkcje 'zabezpieczenia' wniosku dotyczącego władzy rodzicielskiej są przecież

zupełnie inne od zabezpieczenia typowych roszczeń cywilnoprawnych, np. powództwa o
ochronę dóbr osobistych. W przypadku tego pierwszego, nie istnieje wszak ryzyko, że brak
zabezpieczenia uniemożliwi lub poważnie utrudni wykonanie zapadłego w sprawie orzecze-
nia. Interes prawny w udzieleniu zabezpieczenia można tutaj określić wyłącznie poprzez
odwołanie do bardzo ogólnej przesłanki z art. 730' § 2 kpe, zgodnie z który™ zabezpiecze-
nia udziela się także wtedy, gdy jego brak uniemożliwi lub poważnie utrudni osiągnięcie
celu postępowania w sprawie. Tę przesłankę zabezpieczenia (wprowadzoną również ustawą
nowelizująca z dnia 2 lipca 2004 r.) doktryna wiąże właśnie z rozstrzyganiem spraw z za-
kresu prawa rodzinnego (zob. Dariusz Zawistowski. Postępowanie zabezpieczające. Komen-
tarz. Wybór orzeczeń, Oficyna, 2007, teza 3 do art. 730' kpe). Odnosząc tę przesłankę do
spraw z zakresu opieki nad dzieckiem, to w istocie chodzi tutaj o decyzję, który z rodziców
będzie sprawował bezpośrednią opiekę nad dzieckiem, mając na względzie jak najlepsze
zabezpieczenie interesów dziecka, już na etapie postępowania sądowego.
Niemniej jednak trudno nie zauważyć, że główne zasady postępowania zabezpiecza-
jącego są zaprojektowane na potrzeby dochodzenia 'klasycznych' roszczeń cywilnopraw-
nych, w których zabezpieczenie ma umożliwić przyszłą egzekucję. Do tych zasad, które
determinują kształt postępowania zabezpieczającego, należy natychmiastowa wykonalność
postanowień, 'odroczenie' doręczenia postanowienia obowiązanemu (art. 740 § 1 kpe) oraz
niejawność postępowania w przedmiocie zabezpieczenia (art. 735 kpe). „Charakter po-
stępowania zabezpieczającego, zwłaszcza jego szybkość oraz potrzeba działania przez za-
skoczenie wobec dłużnika, wykluczają najczęściej możliwość wyznaczenia posiedzenia
jawnego lub rozprawy. Samo bowiem doręczenie wezwania na posiedzenie jawne lub roz-
prawę opóźnia znacznie bieg postępowania i umożliwia dłużnikowi usunięcie przedmiotów,
na których ma nastąpić zabezpieczenie, co mija skj z celem postępowania zabezpieczające-
go" (Edmund Wcngcrck, Postępowanie zabezpieczające i egzekucyjne. Warszawa 1998 r., s.
30 - 31). Niejawny charakter zabezpieczenia uwydatniła ostatnia nowelizacja, która wpro-
wadziła wyraźny obowiązek rozpoznania wniosku na posiedzeniu niejawnym (por. 735 kpe
z 738 kpe w poprzedniej redakcji, gdzie ta forma rozpoznania wniosku nie była obligatoryj-
na).
Od zasad tych ustawodawca przewidział jednak wyjątki, i tak np. w przypadku za-
bezpieczenia roszczeń niepieniężnych postanowienie o zabezpieczeniu, jeśli nakłada jakie-
kolwiek obowiązki na pozwanego, jest doręczane obowiązanemu bezpośrednio po wydaniu
postanowienia (art. 755 § 2 kpc).

W wielu wypadkach zabezpieczenia roszczeń majątkowych, ustawodawca zrezy-
gnował także z zasady niejawności postępowania: zabezpieczenie chociażby roszczeń o wy-
nagrodzenie za pracę czy niektórych roszczeń alimentacyjnych następuje po przeprowadze-
niu rozprawy (zob. art. 753', art. 754 kpe).
Jednak wyjątek laki nic jest przewidziany dia tymczasowych orzeczeń o opiece ro-
dzicielskiej, podczas gdy trudno tutaj mówić o niezbędnym elemencie „zaskoczenia" innego
uczestnika postępowania, i nieodwracalnych skutkach braku zabezpieczenia. We wszystkich
sprawach, w których sąd rozstrzyga o władzy rodzicielskiej nad małoletnimi dziećmi (np. w
sprawach o rozwód czy separację, bądź o uregulowanie opieki nad dzieckiem na podstawie
art 106 lub 107 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego), postanowienie o zabezpieczeniu z
reguły zapada na posiedzeniu niejawnym, bez wysłuchania argumentów wszystkich uczest-
ników postępowania i przeprowadzenia jakichkolwiek dowodów.
W swoich skargach, kierowanych do Rzecznika, rodzice podkreślają również to, że
zapoznają się z wnioskiem daigicgo uczestnika w tym samym momencie, w którym dorę-
czane jest im (natychmiast wykonalne) orzeczenie sądu, które zapadło na skutek takiego
wniosku. Sytuację taką traktująjako nieproporcjonalną ingerencję w sferę stosunków ro-
dzinnych.
Warto zauważyć, że w sytuacji, gdy rodzice żyją w rozłączeniu, sąd w zasadzie nic
może oddalić wniosku o zabezpieczenie, gdyż kwestia miejsca pobytu dziecka wymaga bie-
żącego rozstrzygnięcia - w tym aspekcie po raz kolejny ujawnia się specyfika zabezpiecze-
nia w sprawach rodzinnych. Jednak rozstrzygnięcie jes! wtedy oparte wyłącznie na twier-
dzeniach wnioskodawcy, gdyż są to z reguły jedyne okoliczności znane sądowi rodzinnemu.
Rzecznik Praw Obywatelskich w praktyce swojej działalności spotkał się z sytuacja-
mi, w których strona postępowania, wnosząca o zabezpieczenie, przedstawia twierdzenia np.
o złym stanic zdrowia drugiego rodzica, często opisując jego zaburzenia psychiczne, utrud-
niające opiekę nad dzieckiem. Podważenie przez innego uczestnika takich ustaleń jest moż-
liwe dopiero w zażaleniu, który to środek prawny nie zawsze okazuje się skuteczny. Pomija-
jąc już nawet konieczność zgromadzenia materiału dowodowego (np. zaświadczeń lekar-
skich) w krótkim, tygodniowym terminie, to przede wszystkim istotna jest okoliczność, że
przed sądem odw<oławczym również zrezygnowano z zasady bezpośredniości, tak istotnej
przy rozstrzyganiu spraw rodzinnych.
Należy zauważyć, jak istotne są konsekwencje tymczasowego rozstrzygnięcia o
opiece rodzicielskiej dla dalszych losów dziecka: w przypadku małoletnich dzieci, nawet

kilkumiesięczna rozłąka z jednym z rodziców może zupełnie zmodyfikować relacje rodzin-
ne, wytworzyć nowe więzi kosztem dotychczasowych, przerwać ciągłość relacji ze środowi-
skiem przedszkolnym czy szkolnym. Zwykle więc ten rodzic, który nic składał wniosku o
zabezpieczenie, odczuwa zaistniałą sytuację jako postawienie przed lakiem dokonanym.
Bardzo często bowiem tymczasowe rozstrzygnięcie o formie sprawowania opieki rodziciel-
skiej determinuje treść ostatecznego orzeczenia, za kolejną zmianą środowiska wycho-
wawczego dziecka muszą przemawiać bardzo silne argumenty.
Dlatego jest tak istotne, aby orzeczenie, nawet tymczasowe, o formie sprawowania
opieki rodzicielskiej było rozstrzygnięciem pod każdym względem trafnym, optymal-
nym z uwagi na potrzeby emocjonalne i rozwojowe dziecka; ryzyko omyłki sądu
powinno zostać zmniejszone do minimum. Takie cechy rozstrzygnięcia zapewniane są po-
przez rozważenie argumentów wszystkich uczestników, zasadę bezpośredniości; tylko pod-
czas jawnej rozprawy może nastąpić - na danym etapie procesowym - wszechstronne zba-
danie okoliczności sprawy.
W opinii Rzecznika Praw Obywatelskich nie istnieje obawa, że jawny tryb rozstrzy-
gania sprawy o zabezpieczenie, poprzez dłuższy czas oczekiwania na orzeczenie, może za-
grozić dobru dziecka. W sytuacjach skrajnych, zwłaszcza wtedy, gdy rozstrzygnięcie wy-
kracza poza dyspozycję art. 106 bądź 107 k.r. i o., ale ogranicza władzę rodzicielką z uwagi
na istotne nieprawidłowości w jej wykonywaniu, sąd może zawsze - bez przeprowadzenia
rozprawy - wydać zarządzenie, które będzie natychmiast wykonalne (art 109 k.r. i o., art_
569 §2 kpe).
Podsumowując: zdaniem Rzecznika Praw Obywatelskich konieczne jest rozważenie
takich zmian legislacyjnych, które zapewnią rozpoznanie wniosku o zabezpieczenie w spra-
wie dotyczącej opieki rodzicielskiej na jawnym posiedzeniu sądowym (przy zachowaniu
zasady natychmiastowej wykonalności orzeczeń). Nic wszystkie reguły zabezpieczenia
roszczeń cywilnych, zwłaszcza majątkowych, okazują się równic skuteczne i racjonalne w
regulacji stosunków rodzinnych.
W związku z powyższym, na podstawie art. 16 ust. I ustawyzdnia 15 lipca 1987 r. o
Rzeczniku Praw Obywatelskich (Dz. U. z 2001 r., nr 14, poz. 147 ze zmian.), uprzejmie pro-
szę Pana Ministra o przedstawienie swojego stanowiska w sprawie.
 

Z poważaniem
Z upoważnienia
Rzecznika Praw Obywatelskich
/-/Stanisław Trociuk
Zastępca Rzecznika Praw Obywatelskich

odpowiedź:

 Warszawa 15 grudnia 2008

Pan
Janusz Kochanowski
Rzecznik
Praw Obywatelskich

Szanowny Panie Rzeczniku

W odpowiedzi na pismo z dnia H listopada 2008r.
Nr RPO-596390-IV/08/BB, w przedmiocie rozważenia zmian
legislacyjnych zapewniających rozpoznanie wniosku o zabezpieczenie
w sprawach dotyczących opieki rodzinnej na jawnym posiedzeniu sądowym,
uprzejmie przedstawiam, co następuje:
Ustawa z dnia 2 lipca 2004 roku zmieniająca Kodeks postępowania
cywilnego (przede wszystkim w zakresie postępowania egzekucyjnego) uchyliła art.
443' kp.c. oraz nadała nowe brzmienie art. 755 k.p.c, zgodnie v. którym jeżeli
przedmiotem zabezpieczenia nie jest roszczenie pieniężne, sąd udziela
zabezpieczenia w raki sposób, jaki stosownie do okoliczności uzna za odpowiedni,
nic wyłączając sposobów przewidzianych do zabezpieczenia roszczeń pieniężnych.
W szczególności na mocy § 1 pkt 4 tego artykułu sąd może uregulować sposób
roztoczenia pieczy nad małoletnimi dziećmi.
Jak się wydaje, zamiarem ustawodawcy było. aby przepis art- 755 § 1
pki 4 k.p.c. objął nie tylko przedmiot regulacji dawnego art. 443 k.p.c. który
dotyczył spraw o rozwód, o separację i o unieważnienie małżeństwa, ale także
wydawanie postanowień zabezpieczających w sprawach opiekuńczych. Nie można
jednak rx>rninąć, że w sprawach opiekuńczych stosowany jest w tym zakresie także

art 569 § 2 k.p.c. dotyczący zarządzeń wydawanych przez sąd opiekuńczy
w nagłych wypadkach. Podstawę materialnoprawną tych zarządzeń stanowi art.
109 § 1 k.r.o. Przesłanką zastosowania tego przepisu jest zagrożenie dobra dziecka.
Przyjęte w praktyce jest stosowanie art. 569 § 2 k.p.c. zarówno do wydawania
postanowień kończących postępowanie w sprawie, jak i do postanowień
wydawanych na czas postępowania. W tym drugim wypadku stosuje się
odpowiednio przepisy o postępowaniu zabezpieczającym. /. istoty rzeczy (nagłość
sprawy) postanowienia są wydawane zazwyczaj na posiedzeniu niejawnym.
Również postanowienia o udzieleniu zabezpieczenia, czy to w sprawach
rozwodowych, czy to w sprawach opiekuńczych, są wydawane, jak trafnie
podniesiono w piśmie, na posiedzeniu niejawnym, ponieważ nie przewidziano
w tym zakresie odstępstwa od zasady wyrażonej w przepisach ogólnych.
W tej sytuacji wydaje się, że zachodzi potrzeba delimitacji zakresu
zastosowania art. 755 i art. 569 § 2 lep.c. w sprawach opiekuńczych; w sytuacji
nagłej lub w razie potrzeby podjęcia działania z urzędu, nałeży zastosować tryb art.
569 § 2 k.p.c. W pozostałych wypadkach mógłby być stosowany art. 755 k.p.c.
W większości omawianych spraw stronami są osoby znajdujące się w
głębokim konflikcie, który uniemożliwia uzyskanie porozumienia co do ich
małoletniego dziecka. Ofiarą tych konfliktów jest wówczas przede wszystkim
dziecko. 'W celu zabezpieczenia jego dobra np. ustalenia jego miejsca pobyiu,
ochrony przed uprowadzeniem czy uzyskania kontaktów z drugim z rodziców,
konieczne jest podejmowanie decyzji przez sąd.
Należyte udzielenie ochrony prawnej ma miejsce wtedy, gdy następuje bez
zbędnej zwłoki, a gdy jest taka potrzeba - także tymczasowo. W sprawach
dotyczących opieki nad dzieckiem odpowiednio szybkie działania powinny być
jednym z priorytetów postępowania, a w przypadkach nagłych stają się wręcz
koniecznością. Takie ukształtowanie regulacji dotyczących postępowania w
sprawach opiekuńczych wynika nic tylko z oczywistych racjonalnych konkluzji
związanych z nałożonymi na wymienione postępowanie celami, ale jest również

wynikiem zobowiązań przyjętych przez Rzeczpospolitą Polską w ramach
europejskiego i międzynarodowego systemu ochrony praw człowieka. Zgodnie
bowiem z art 7 Europejskiej Konwencji o Wykonywaniu Praw Dziecka,
sporządzonej w Strasburgu w dniu 25 stycznia 1996 r. (Dz. U z 2000 r., Nr 107,
poz. 1128), prowadząc postępowanie sąd ma obowiązek szybkiego działania w celu
uniknięcia nieuzasadnionej zwłoki, a także jest niezbędne istnienie przepisów
zapewniających bezzwłoczne wykonanie orzeczeń, przy czym - w przypadkach
pilnych - sąd powinien mieć, jeśli zachodzi taka potrzeba, prawo zarządzenia
natychmiastowego wykonania orzeczeń. Regulacja ta odpowiada art. 3 ust. 1
Konwencji o Prawach dziecka {Dz. U z 1991 r.. Nr 120, poz 526), który nakazuje
by we wszystkich postępowaniach dotyczących dzieci sprawą nadrzędną było
najlepsze zabezpieczenie interesów dziecka
Postępowanie zabezpieczające jest postępowaniem ubocznym w stosunku
do głównego postępowania opiekuńczego. Rozstrzygnięcie, mimo że wydane na
określony w nim czas, może na żądanie zobowiązanego być w każdym czasie
zmienione lub uchylone, gdy odpadnie lub zmieni się przyczyna zabezpieczenia (art.
742 kp.c). Uczestnikom postępowania przysługuje środek zaskarżenia wydanego
przez sąd orzeczenia zabezpieczającego w postaci zażalenia, a tym samym poddania
go kontroli instancyjnej sądu odwoławczego (art. 741 k.p.c).
Jednakże z uwagi na wzajemną relację art. 569 § 2 k.p.c. i 755 kp.c. można
rozważyć przyjęcie zmiany art. 755 k.p.c. polegającej na tym, że sąd rozwodowy lub
sąd opiekuńczy stosują art. 755 k.p.c. jeżeli potrzeba interwencji nie jest nagła i nie
wymaga działania z urzędu (zwykły wniosek o uregulowanie stosunków na czas
postępowania), w" takich sytuacjach postanowienie byłoby wydawane po
przeprowadzeniu rozprawy.
Ponadto można również rozważyć zmianę art. 445' kp.c, polegającą na rym.
że w sytuacji nagiej lub wymagającej działania z urzędu znajduje zastosowanie tylko
art. 569 § 2 kp.c. i właściwy byłby tylko sąd rodzinny, choćby nawet toczyła się

sprawa rozwodowa. Wtedy postanowienie powinno być wydane na posiedzeniu
niejawnym
Mając powyższe na uwadze pragnę poinformować, że przedstawione przez
Pana stanowisko zostanie wykorzystane w pracach legislacyjnych dotyczących
postępowania egzekucyjnego prowadzonych obecnie w Ministerstwie
Sprawiedliwości.

Z wyrazami szacunku

z upowaznienia ministra Sprwiedliwośći Zbigniew Wrona
podsekretarz stanu